Plastik Neden Sorun?
Sürekli artan plastik miktarı ve kullanımı biyoçeşitliliği etkiliyor ve iklim değişikliğine katkıda bulunuyor. Plastik kirliliği her yıl 1 milyondan fazla deniz kuşunun ve 100.000'den fazla deniz canlısının ölümüne neden oluyor; gezegenin yaşam destek sistemini tehdit ediyor.
Şimdiye kadar üretilen tüm plastik atıkların sadece %9'u geri dönüştürülmüş. Yaklaşık %12'si yakılmış, geri kalanı çöplüklerde, arazilerde, okyanuslar ve denizlerde veya doğal çevrede birikmiştir. Türkiye’de her yıl 7,8 milyon ton plastik üretilip 3,7 milyon ton plastik atık oluşuyor. Bunun 1,1 milyon tonu doğaya bırakılıyor ve geri dönüşüm oranı %6.
Plastiğin dünya yaşamı için yarattığı sorunlar arasında öne çıkan başlıklar şu şekilde:
Tüketim
Atık
Kirlilik
Mikroplastik
Zararlı Kimyasallar
Emisyonlar
Fosil Yakıt Endüstrisi
Geri Dönüşüm Sorunları
Plastiğin hammaddesi olan fosil yakıtlar nedeniyle fosil yakıt endüstrisinin uygulamaları ile plastik sorunu el ele hareket ediyor. Plastiğin zararları konusunda artan bilince rağmen, fosil yakıt endüstrisi daha fazla plastik üretimi için baskı yapmayı sürdürüyor. Her yıl milyarlarca yatırım alarak üretimini genişletmeye devam ediyor. Düşen kar marjları ve yenilenebilir enerjiye yönelik artan taleple birlikte fosil yakıt şirketleri, kendilerini ayakta tutmak için basit alternatifler arıyorlar ve görünüşe göre bu arayış şöyle sonuçlanmış: Plastik üretimi!
Plastiklerin %99’undan fazlası fosil yakıtlardan üretilen kimyasallardan oluşuyor. Plastik üretimi fosil yakıt tedarik zincirinin bir parçası olduğu için, pek çok fosil yakıt şirketi plastik üretim tesisine ve pek çok plastik şirketi fosil yakıt rafinerisine sahiptir. Enerji sektöründe fosil yakıt talebinde yaşanan pazar düşüşü, fosil yakıt şirketlerinin talebi karşılamak için başka sektörlere ihtiyaç duymasına yol açıyor. Bunlardan biri de plastik üretimi olarak karşımıza çıkıyor. Plastik endüstrisi yeni üretimi arttırırken tanıdık bir çözüme de teşvik ediyor: Geri dönüşüm!
Geri Dönüşüm Çözüm Gibi Gözüken Bir Sorun Mu?
Plastik endüstrisi daha atıksız bir dünya için geri dönüşümün yeterli bir çözüm olduğuna yönelik bir politika izler. Ancak mevcut tüketim alışkanlıklarımızı çevre dostu hale getiremeyiz. Plastik, petrol ve doğal gazdan üretilir; fosil yakıt endüstrisi ise geri dönüşüm programlarını finanse eder. Hal böyle olunca geri dönüşümün insanlar tüketimi sürdürürken rahat hissetmelerini sağlayan bir paravana dönüştüğünü söylemek yanlış olmayacaktır.
Şimdiye kadar üretilen tüm plastiğin sadece %9'u geri dönüştürülmüştür. Geri kalanlar çöplüklerde, okyanuslarda veya doğal çevrede birikmiştir. Plastiğin geri dönüştürülmesi verimli veya etkili değildir. Çünkü plastikler geri dönüştürüldüğünde hammaddelerinin kalitesinde büyük bir düşüş yaşanır. Cam ve alüminyumdan farklı olarak plastik sonsuza kadar geri dönüştürülemez ve parçalandığı aşamada dahi doğal yaşama zarar verir.
Plastik atıklar, küresel ticari mal piyasasında dünya çapında satılan ve ticareti yapılan bir üründür. Küresel Kuzey ülkeleri, uygun atık yönetiminin gerçek maliyetlerini dış ülkelerin üzerine bırakıyor. Bu durum daha küçük ekonomilere ve yoğun emek iş gücünün ucuz olduğu ülkelere atıkların satılmasına neden oluyor ve büyük çevresel ve sosyal adalet sorunlarına yol açıyor.
Bu sorunun çözülebilmesinin ilk adımı atıkla ilişkimizi değiştirmekten ve yerel topluluklar arasında hem atık yönetimi hem de atıkla ilgili sosyal çalışmalarda gerçekçi çözümlere yönelerek hareket etmekten geçiyor. İsviçre’de atık üretimi ile vergi doğru orantılı şekilde işliyor, ne kadar az atık üretilirse o kadar vergi indirimi uygulanıyor. Norveç, alüminyum içecek kutularını depozitolu olarak satıyor ve eğer şirketler bu uygulamaya uymazlarsa maddi yaptırım uygulanıyor. Bireysel olarak ekonomik ve sosyal imkanlar doğrultusunda atık üretimimizi olabildiğince minimuma indirmemiz gerekiyor. Bu noktada üretilen ürünlerde talebin tüketicide olduğu, biz satın aldığımız sürece üretimin devam edeceğini unutmamak gerekiyor.
Plastiklerin ve sera gazlarının biyosfere yıkıcı etkisini düzenlemek, çok çeşitli sosyal, politik ve ekonomik alanlarda tam kapsamlı bir çaba gerektiriyor. Bu konuda bilinçlenerek çevremizde farkındalık yaratmak için harekete geçmeliyiz. Kamu kurumlarının bu konuda eksik kaldıklarını düşündüğümüz noktalarda atık yönetim programlarını ısrarla uygulamaları yönünde taleplerimizi dile getirmeliyiz. Şirketler, hükümetler, endüstri grupları, topluluklar ve aktivistler değişim için kendi yöntemlerini kullanarak sürekli eylemlilik halinde olmalı.
Plastik atıklar sorununu tersine çevirmek için, kaynaklara yönelik hakim doğrusal yaklaşımdan uzaklaşmak, doğanın döngüsel sistemlerinden ilham almamızı gerektiriyor. Kamu politikaları plastik üretimini ve ihracatını büyük ölçüde azaltmalı. Yenilikçi, ekolojik tasarımla birlikte canlı yaşamlarını ve çevreyi koruyan çözümler yaratmak için harekete geçilmeli. Her birey devletler veya kurumların harekete geçmesini beklemeden kendi yaşamında dönüşüme başlamalı.
Plastik İçeren ve Genellikle Göz Ardı Edilen Konu Başlıkları ve Detaylar
Tek kullanımlık ambalajların çoğu, çöp alanlarında, doğal yaşam ortamlarında ve okyanuslarda biriktiği için çevremize büyük zarar verir. Satın alıp çöpe attığımız plastik ambalajlı ürünler evimizden çıktıkları anda doğrudan bizi ilgilendiren çöpümüz olmaktan çıksa da kullandığımız ürünlerin ambalajları çevre kirliliği yaratarak doğada kaldığı süreç içerisinde bizlere de zarar vermeye devam ediyor. Gıda ambalajlarının çoğunun, gıdalarımızla temas eden toksik kimyasallar içermesi nedeniyle sağlığımız ve çevre için son derece tehlikeli olmaları da göz ardı edilmemesi gereken bir diğer sorun.
Plastik probleminin önemli bir kısmı da sentetik liflerden yapılan tekstillerdir ve bu kumaşlardan üretilen kıyafetlerdir. Avrupa'da tüketiciler, yılda yaklaşık üçte ikisi sentetik kumaşlardan oluşan yaklaşık 5,8 milyon ton tekstili çöpe atıyor. Yapılan araştırmalarla, bu tekstillerin mikroplastiklerin ana kaynaklarından biri olduğu keşfedilmiştir. Bu tekstiller ve giysiler yıkanırken mikroplastikler atık su yollarına karışarak doğal yaşam ortamlarını kirletirler.
Neredeyse tüm büyük kozmetik markaları cilt bakım ürünlerine ve makyaj malzemelerine küçük plastik parçacıkları, nano-plastikler ve hatta sıvı plastikler ekler. Bazen bu, ürünlere belirli özellikler kazandırmak için yapılırken, çoğu zaman sadece ucuz dolgu maddeleri olmaları ile tercih edilirler. Bizler bu içeriklere sahip ürünleri kullanıyorsak, makyaj yaptığımızda temizlemek için yüzümüzü cilt bakım ürünleri ile yıkarken aslında bir yandan mikroplastiklerle su kaynaklarımızı kirletiyoruz.
Peki Nedir Bu Mikroplastikler?
Mikroplastikler, birçok kişisel bakım ürününde bulunan mikroplastiklerden ve sentetik giysilerin içerdiği plastiklerden gelir veya dalgalar ve güneş ışığı daha büyük plastik parçalarını parçaladığında oluşurlar. Bu mikroplastikler dünyanın dört bir yanına dağılmış durumdadır. Okyanusun en derin alanlarında ve en yüksek dağ tepelerinde bile mikroplastiğe rastlanmıştır. Okyanuslardaki plastiğin büyük çoğunluğu, arındırılması neredeyse imkansız olan mikroplastiklerdir.
Zehirli kimyasallar mikroplastiklere bağlanabilir ve suda yaşayan hayvanların yediği zehirli haplara dönüşürler. Okyanusta fotosentezin etkinliğinin ve mikroalglerdeki büyümenin engellenmesine neden olurlar. Dünyadaki oksijenin önemli kısmını üreten planktonların atmosferden karbondioksiti uzaklaştırma yeteneğini bozarlar.
Plastikler Özelinde İnsan – Hayvan Hakları Sorunları
Plastik üretmek için kullanılan fosil yakıtların çıkartıldığı alanlarda yaşayan dezavantajlı toplulukların bulunduğu yerleşim yerlerinin hava kalitesi ve su kalitesi oldukça tehlikeli bir hal alır. Hammade çıkaran şirketler, doğal yaşam ortamlarında yaşamını sürdürmeye çalışan hayvanların yaşam alanlarını işgal ederek çevrede yarattığı kirlilik nedeniyle birçok hayvan türünün ölümüne neden olur.
"Yiyecek çölü" olarak tanımlanan alanlarda yaşayan insanlar aldıkları plastikler konusunda seçim şansına sahip değildir. Çünkü alabilecekleri taze sebze ve meyveler genellikle plastiğe sarılı şekilde kendilerine ulaşır. Yaşam alanlarında ve tarım arazilerine yakın konumlarda bulunan fosil yakıt endüstrileri tarafından kirletilen topraklar ve içme suları insanlar ve insan dışındaki hayvanlar için pek çok sağlık sorununa yol açar.
Plastikler genellikle dezavantajlı topluluklar çevresinde yok edilir veya düşük gelirli, yoğun emek iş gücünün ucuz olduğu ülkelere gönderilir. Plastik atıklar diğer ülkelere gönderildiğinde, atık yönetim sistemleri çoğu zaman bunun büyük bir miktarıyla baş edemez ve bu da kanalizasyon tıkanmalarına, su baskınlarına ve diğer çevre sorunlarına neden olur.
Çözüm Önerileri
Döngüsellik: Döngüsel ekonomiye geçişi hızlandırmalı, ihtiyacımız olmayan plastikleri ortadan kaldırmalı ve kullanılmamış plastik satın almayı büyük ölçüde azaltmalıyız. Yeniden kullanım ve yeniden doldurma sistemlerine dayalı yeni malzemeler ve iş modelleri oluşturmak için geliştirilen çözümler desteklenmelidir. “Üret, satın al, kullan, at” uygulaması terk edilerek satın alınan ürünün sürekli kullanıldığı, kullanılmayacak duruma geldiğinde ürüne yeni işlevlerin verildiği ve takas, değiş tokuş yöntemlerinin benimsendiği döngüselliğe geçiş yapılmalıdır. Yeni bir ürüne ihtiyacımız olduğunu düşündüğümüzde kolay ulaşılabilir olduğu için düşünmeden satın alma eylemine geçmek yerine önce evimizde bulunan, zaten elimizde olan ürünleri ihtiyacımız doğrultusunda nasıl kullanabileceğimize yönelik fikir üretmeliyiz. Eğer ihtiyacımız olan ürün elimizde yoksa arkadaşlarımıza, aile bireylerimize, komşumuza, çevremize danışarak onların kullanmadıkları ürünleri kendimiz kullanarak yeni bir şans vererek değerlendirebiliriz. Evimizde artık kullanmadığımız ürünler varsa atmak yerine ihtiyacı olan insanlara ulaşabilir, ürüne yeni işlevler kazandırmak için kendin yap projeleri üretebiliriz.
Az Atık: Yerel üreticiler ve tasarımcılardan ilham almamız ve zihniyetimizi, yüksek oranda tek kullanımlık bir yaklaşımdan atıkları azaltmaya ve malzemeleri yenileme veya yeniden üretim, yeniden kullanma yoluyla elde tutmaya odaklı bir yaklaşıma geçmemiz gerekiyor. Hepimiz sosyo-ekonomik durumumuzu göz önünde bulundurarak kendi imkanlarımız doğrultusunda atıksız bir şekilde yaşayabileceğimiz yaşam pratiklerine geçiş yapmak için elimizi taşın altına koymak zorundayız. Birbirimizden yardım almak, zorlandığımız konularda atıksız yaşamı hayatının bir parçası haline getiren kişilere danışmaktan çekinmemeliyiz. Mahallelerimizde, apartmanımızda, iş yerimizde ve bulunduğumuz her ortamda atık üretiminin ve atık yönetiminin önemlerine dair farkındalık yaratmak için elimizden geleni yapmalıyız. Evinizin yakınında plastik atıklarınızı yönetebileceğiniz alanlar yok ise kamu kurumlarına bu yöndeki taleplerinizi dile getirmekten vazgeçmeyin.
Politikalar: Plastik kirliliğini sınırlamaya yönelik mevcut özel sektör taahhütleri ve kamu politikaları oldukça yetersiz. Son yıllarda çeşitli kampanyalar düzenlense de üretim ve tüketim göz önüne alındığında mevcut kampanyaların yetişemediği durumlara yönelik şikayetler var. Plastik üretimi de dahil olmak üzere tüm sektörlerden kaynaklanan sera gazı emisyonlarını azaltmak için daha iddialı hedeflere ihtiyacımız var. Hedef koymak bütün siyasilerin vaatlerinden çıkarak sürekli eylemlilik hareketlerine dönüşmeli ve koyulan gerçekçi hedeflere yönelik acil adımlar atılmalı. İklim Antlaşmaları ya da Sıfır Atık Projelerinin kağıtlarda bekleyecek vakti olsa da gezegenimizi kurtarmak ve daha adil bir gelecek inşa edebilmek için bizlerin bekleyecek zamanı yok.
İleri Okuma
1- Information Source | WWF | Accessed 21 April 2021. www.wwf.org.au/news/blogs/the-lifecycle-of-plastics#gs.zacrl3
2- Plastics, a growing environmental and climate concern: How can Europe revert that trend? Europian Environment Agency, 2021
3- Facing the plastic pollution Crisis, Geneva Environment Network
4- Facts and figures on marine pollution, UNESCO
5- Fossil fuel and plastic: what's the link? - We ask our lawyers. ClientEarth.org, 2021
6- Fossil fuel companies are counting on plastics to save them. Grist.org, 2021
7- Waste Only, The Incerpt, 2019
8- The inherent problem with the global plastic waste trade. Rethink Plastic Alliance, 2021
9- The contribution of washing processes oof synthetic clothes to microplastic pollution. Scientific Reports, 2019
10- The new plastic economy. Ellen Macarthur Foundation,2017
11- Zooplankton grazing of microplastic can accelerate global loss of ocean oxygen. Nature Communications, 2021
12- How plastics contribute to climate change. Yale Climate Connections, 2019
13- Recommendations to Reduce Plasttic Pollution. Breakfree from Plastics, 2021
14- https://www.greenpeace.org/turkey/basin-bultenleri/ithal-plastik-atiklar-adananin-hem-havasini-hem-suyunu-zehirliyor/
15- beatthemicrobead.org
16- https://www.plasticfreejuly.org/
17- https://quintabox.de/blogs/low-waste-now